Uwarunkowania podejmowanego ryzyka

Zachowania ryzykowne można podzielić na zachowania ryzykowne podejmowane z powodu przymusu sytuacyjnego (zachowania adaptacyjne, jako ucieczka przed stratami – ze względu na cel) i zachowania ryzykowne podejmowane dla przyjemności. Podstawową różnicą pomiędzy tymi dwoma typami zachowań ryzykownych jest sposób podejmowania decyzji. Decyzja przed zachowaniem ryzykownym ze względu na cel (przymus sytuacyjny) jest dokonywana przy pomocy racjonalnej analizy, natomiast decyzja podejmowana przed ryzykownym zachowaniem dla przyjemności jest impulsywna, nieprzemyślana pod kątem konsekwencji.

I. Przymus sytuacyjny 

Zarówno zwierzęta, jak i ludzie charakteryzują się z reguły małą skłonnością do podejmowania ryzykownego zachowania, chyba że, zachowania ryzykowne mają służyć przetrwaniu. Większość ludzi wykazuje silną awersję do ryzyka w warunkach pozytywnego bilansu energetycznego (zapewnione są wystarczające warunki utrzymania się przy życiu lub realizowania aspiracji), natomiast w przypadku niedoborów energetycznych tendencja do ryzykownego zachowania rośnie. Przed wkraczaniem w sferę zbyt poważnego ryzyka chronią ludzi emocje, w tym strach przed poniesieniem dużych strat.

Większość ludzi, w trudnych sytuacjach decyzyjnych biorą pod uwagę przede wszystkim zysk i straty, co ciekawe nie zwracają uwagi na końcowe stany posiadania. Zgodnie z wynikami badań, w odbiorze subiektywnym bardzo małe prawdopodobieństwa występowania jakiegoś zjawiska są zawyżane, zaś wysokie i średnie są zaniżane. Na podejmowane decyzje mają wpływ awersja ludzi do strat, czynnik społeczny (np. gdy decyzja dotyczy bliskich ludzi) oraz wariant sytuacyjny (sfera zysków vs sfera strat).

Gdy jednostka  znajduje się w sferze zysków – czyli ma możliwość podjęcia decyzji, która nie jest związana ze stratą – o wiele częściej wybiera wariant skromniejszy i pewny niż wariant o wiele korzystniejszy i mniej pewny. Wyjątek od takich zachowań stanowi wpływ czynników społecznych.

W przypadku, gdy człowiek znajduje się w sytuacji straty – czyli bez względu na podjętą decyzję  poniesie stratę a ryzyko dotyczy wielkości straty – wówczas częściej decyduje się wybrać opcję ryzykowną. W sytuacji straty ludzie częściej są gotowi zaryzykować, nawet przy bardzo niskim prawdopodobieństwie wygranej.

II. Uwarunkowania podejmowanego ryzyka ze względów hedonistycznych

Niektórym ludziom podejmowanie ryzyka przynosi przyjemność, czyli wzbudza u nich pozytywne emocje. Słynny badacz Marvin Zuckerman nazwał cechę osobowości odwołującą się do ryzykownych zachowań jako poszukiwanie wrażeń. Okazało się, że podłożem powstawania tej cechy są zarówno czynniki biologiczne jak i środowiskowe.

Wyniki badań wykazały, iż poszukiwanie wrażeń jest cechą zdeterminowaną biologicznie i występuje zarówno u ludzi, jak i u zwierząt. Geny wyjaśniają przeszło 50 % wariancji za cechy, które odpowiadają za dążenie do poszukiwania przyjemnych doznań związanych z ryzykiem. Zależność taką stwierdzono u obu płci, niezależnie od wykształcenia, rasy, przynależności etnicznej czy wieku.

Na poziomie neurofizjologicznym za poszukiwanie doznań odpowiada enzym monoaminooksydazy (MAO). Wyższy poziom występowania MAO wiąże się z pasywnością działania, niski poziom enzymu MAO powoduje wyższe pobudzenie organizmu i większą aktywność ruchową u noworodków. Wyniki badań osób dorosłych wykazały, że niższy poziom enzymu MAO koreluje z patologiczną skłonnością do hazardu, nadużywaniem alkoholu, nałogowym paleniem tytoniu i marihuany oraz z działaniami powodującymi konflikt z prawem. Enzym MAO pełni funkcję regulacyjną, przyczynia się do unieczynniania i rozkładu cząsteczek dopaminy. Neurotransmitery monoaminowe – dopamina i serotonina – stanowią bezpośrednią, biologiczną podstawę poszukiwania wrażeń. Dopamina pobudza do działania,  serotonina natomiast hamuje aktywność i powoduje raczej niechęć do podejmowania ryzyka.

Cechami charakterystycznymi u osób, które posiadają cechę poszukiwania wrażeń są także: otwartość na doświadczenie, ekstrawersja, psychotyzm, potrzeba gry, agresywność, potrzeba autonomii, impulsywność, unikanie monotonii, potrzeba stymulacji, nastawienie na doznawanie przyjemności. Częściej oni nadużywają substancji szkodliwych, charakteryzują się większą aktywnością seksualną, preferują oryginalność, akceptują niepewność, mają bogatą wyobraźnię,  silną koncentrację i podzielność uwagi, są bardziej twórczy. Cecha ta częściej występuje u ludzi młodszych i mężczyzn.

Silna potrzeba stymulacji u osób z cechą poszukiwanie wrażeń współwystępuje ze spostrzeganiem ryzyka jako niewielkie. Osoby te ryzykując, nie kierują się wielkością samego ryzyka. Ryzykowanie dla przyjemności przebiega w sposób impulsywny, mało racjonalny, bez brania pod uwagę negatywnych konsekwencji. Decyzją kieruje impuls, afekt, przy braku racjonalnej analizy.

Pomimo, iż za pewne cechy osobowości związane z ryzykownych zachowaniem w celach hedonistycznych (dla przyjemnych doznań) odpowiadają częściowo geny, to jednak czynniki środowiskowe odgrywają znaczącą rolę.