Samokontrola. Czy zawsze chcieć oznacza móc?

Z kontrolą działania mamy do czynienia, gdy potrafimy tak zaplanować nasze działania i je wykonać, aby były one korzystne z adaptacyjnego (przystosowawczego) punktu widzenia jednostki (inaczej: aby zachowanie osoby nie przynosiło jej negatywnych skutków).

Znany badacz Roy Baumeister wyróżnia dwie sytuacje braku samokontroli:

• gdy osoba nie kontroluje samej siebie i badacz nazywa to zachowanie niewystarczającą regulacją,
• gdy samokontrola jest sprawowana przez człowieka, ale nie przynosi pożądanych efektów i określa ją jako niewłaściwą regulację. (Baumeister, Heatherton, Tice, 2000, s. 26).

Sądzę, że ludzie rodzą się z określonymi predyspozycjami w zakresie możliwości kontrolowania własnego działania, ale wpływ na tą kontrolę ma również środowisko, kultura oraz pewne wyuczone umiejętności. Najbardziej widoczne oznaki braku , które mogą doprowadzić osobę do autodestrukcji, można zauważyć przy różnego rodzaju uzależnieniach (w niektórych przypadkach nazywa się to brakiem kontroli nad własnymi impulsami): nadużywanie alkoholu, narkomania, palenie tytoniu, przejadanie się, hazard, patologiczne kupowanie i agresja (Baumeister, Heatherton, Tice, 2000).

Zachowania takie stają się patologiczne w nadmiarze. Problem polega na tym, że człowiek nie jest wstanie wcześniej rozpoznać granicy, w której kontrola przestanie działać.

Współcześnie większość badaczy zgadza się, że rozwój człowieka, w tym osobowości, jest wynikiem oddziaływania zarówno czynników biologicznych (czyli genetycznych) jak i środowiskowych (Rathus, 2004). Każda jednostka ludzka ma niepowtarzalną osobowość.

Badania podłużne Jack i Jeanne Block dowiodły spójność rozwoju człowieka w dłuższym przedziale czasu. Istnieje związek między strukturami osobowości jednostki z okresu  wczesnego dzieciństwa i u człowieka dojrzałego. Badania te również wykazały znaczne różnice indywidualne pomiędzy kobietami i mężczyznami w tym zakresie (Pervin, 2002), z czego można wyciągnąć wniosek, że wpływ na rozwój osobowości mają także czynniki kulturowe.

W zakresie kontroli impulsów (czyli indywidualnej umiejętności wyrażania lub tłumienia swoich uczuć i pragnień) istniejące różnice między ludźmi, ujawniają się w młodym wieku i utrzymują się przez co najmniej dwadzieścia lat, a nawet dłużej (Block, 1993, Pervin, 2002). Dotyczy to zarówno mężczyzn jak i kobiet (Pervin, 2002).

Umiejętność modyfikowania przez daną jednostkę poziomu samokontroli w zależności od sytuacji (Pervin, 2002, s. 192) jest różna u kobiet i mężczyzn – mężczyźni zachowują się tak samo w długim przedziale czasu (ponad 20 lat), natomiast u kobiet badania nie wykazują takiego związku (Pervin, 2002). Wynika z tego, iż zarówno predyspozycje genetyczne oraz doświadczenia z wczesnego dzieciństwa wpływają na osobowość człowieka dorosłego, w tym również umiejętność kontroli działania. Cechy te są raczej ciągłe (jednakowe na przestrzeni lat), niż zmienne.

Stwierdzono również, że osobowości lękowe, dysforyczne oraz o wysokiej aktywacji emocji negatywnych mają największe predyspozycje do braku właściwej samoregulacji (przynoszącej pożądane efekty) (Baumeister, Heatherton, Tice, 2000).

Baumeister, Heatherton i Tice (2000), w książce „Utrata kontroli. Jak i dlaczego tracimy zdolność samoregulacji”, poświęconej głównie zagadnieniom uzależnień, wymieniają niektóre mechanizmy, które mogą być przyczyną kłopotów w kontroli działania:

• sprzeczne standardy są to konfliktowe (czyli przeciwne) dążenia, cele czy powinności jednostki. Gdy jednostka zmaga się ze sprzecznymi celami wówczas raczej dochodzi do ruminacji (rozmyślania na jakiś temat) niż do konkretnych działań;
• brak monitorowania siebie – zanik oceny i samoświadomości własnej osoby;
• brak dostatecznie własnej woli – może ona wynikać z właściwości charakterologicznych jednostki, utraty jej rezerw siłowych oraz siły samego impulsu (siła napędu) do działania;
• inercja psychologiczna – polega na tym, że trudno powstrzymać niepożądane działanie w toku dłuższego jego trwania, łatwiej i najlepiej zaprzestać je na samym początku ( Baumeister, Heatherton, Tice, 2000);
• uwaga oraz jej zależność z działaniem.

Theodore Newcomb w swoich badaniach udowadnia, że tendencja do działania ukierunkowanego na cel zależy od skupionej uwagi. Przy uwadze skupionej
na przeszkodę istnieje większa możliwość osiągnięcia sukcesu niż przy uwadze skupionej na własnej osobie. Przy tej ostatniej istnieje duże prawdopodobieństwo, że osoba będzie próbowała przede wszystkim bronić własnej wartości;

Teoria Kuhla mówi, że osoby o niewielkiej zdolności do kontroli wolicjonalnej charakteryzują się orientacją na stan (czyli skupiają się na własnych emocjach), zaś osoby o dużej zdolności do kontroli działania charakteryzują się orientacją na działanie (czyli skupiają się na rozwiązaniu problemu).

Efektywność kontroli zależy od trudności w realizacji zamiaru i efektywności strategii samoregulacyjnych (selektywność uwagi, kodowanie informacji, oszczędność w przetwarzaniu informacji, kontrola emocji, motywacji i otoczenia). Strategie te częściowo mogą odbywać się na poziomie nieświadomym.

Osoba zorientowana na działanie jest wtedy, gdy jej uwaga jest skoncentrowana na stanie teraźniejszym i przyszłym, rozbieżnościach między stanem teraźniejszym i przyszłym i przynajmniej jednej możliwości mogącej zlikwidować tą rozbieżność. Jeśli których z tych elementów został opuszczony to osoba jest zorientowana na stan. Osoba zorientowana jest na stan, gdy skupia się na myśleniu o przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości i przy tym brakuje jej logicznego (racjonalnego) myślenia związanego z okresloną sytuacją.

Badania Waltera Michela wykazały, że wpływ na kontrolę działania mogą wywierać bliskie pokusy (teraz dostaję jedne „cukierek”), pomimo że są one mniej wartościowe niż odległy cel (dostanę później kilogram „cukierków). Bliska nagroda może zrównoważyć większą wartość odległego celu (Łukaszewski, Marszał- Wiśniewska, 2006).

Wynikać może z powyższego, że na zdolność umiejętności odraczania gratyfikacji muszą wpływać dodatkowe czynniki, związane z dodatkowym wysiłkiem poznawczym – wysiłek związany z czynnościami intelektualnymi, przetwarzaniem informacji.

Warto tutaj wspomnieć: gdy przy jednej pracy wydatkujemy dużo „wysiłku poznawczego” to kolejne działania mogą być wykonywane automatycznie, czyli bez świadomej refleksji. Baumeister i jego współpracownicy wnioskują podobnie: „ w działaniu seryjnym wykonywanie zadań wcześniejszych zmniejsza prawdopodobieństwo sukcesu w działaniach następnych” (Łukaszewski, Marszał- Wiśniewska, 2006, s. 18-19).

Badania Mirosława Kofty i Grzegorza Sędka również sugerują, że zjawisko wyuczonej bezradności Martina Seligmana jest skutkiem upośledzenia zasobów poznawczych, nadwyżki emocji negatywnych oraz przede wszystkim utratą motywacji ze względu na wyczerpanie poznawcze („ciężko” się myśli, trudno skoncentrować uwagę). Inaczej mówiąc, źródłem zaniechania motywacji do działania są zbyt małe zasoby energetyczne i poznawcze w stosunku do zadania (Łukaszewski, Marszał- Wiśniewska, 2006).

Przenosząc powyższe wnioski z badań na codzienne funkcjonowanie człowieka, można zaryzykować postawienie hipotezy, że osoby przeciążone pracą umysłową, w którą angażują dużo zasobów poznawczych, mogą szybciej ulegać pokusie „bezrefleksyjnego” uzyskiwania przyjemności.

Wydaje się, że najbardziej widoczna utrata kontroli działania jest widoczna u ludzi przy wszelkich uzależnieniach. Według Baumeistera, Heathertona i Tice’a (2000, s. 166) termin uzależnienie „ powinno być stosowane w przypadku fizycznej i psychicznej zależności od określonej substancji, oznaczającej pewnego rodzaju utratę kontroli i prowadzącej do wielu nieprzyjemnych reakcji (objawów abstynencyjnych), kiedy się tej substancji nie przyjmuje.

Inne rodzaje „przymusowych” działań, pozbawione wystarczającej samoregulacji, określane są jako „silne i częste impulsy do poszukiwania przyjemności (…)” i przy tym występuje wrażenie, że tych impulsów nie można kontrolować. Wynika z tego, że nie każde zachowanie „przymusowe” w odczuciu subiektywnym możemy uznać za uzależnienie, ten drugi rodzaj zachowania Baumeister nazywa brakiem kontroli nad impulsem. „(…)

Impuls jest to szczególna motywacja lub pragnienie do przeprowadzenia określonego działania, w przeciwieństwie do ogólnie pojmowanego pożądania lub pożądania rozumianego jako cecha.(…) Impulsy powstają w krótkim czasie i pojawiają się w świadomości jako nagłe potrzeby, apetyty lub ciągoty do zrobienia jakiejś rzeczy (…)” (Baumeister, Heatherton, Tice, 2000, s. 164).

Do uzależnień zalicza się alkoholizm, nikotynizm, narkomanię, ale czy osoba jest uzależniona stwierdza to specjalista na podstawie odpowiednich wytycznych.  Do braku kontroli impulsów można natomiast zaliczyć nadmierne jedzenie, hazard i patologiczne zakupy.

Ludzie w swoim życiu przechodzą kryzysy, jedni potrafią z nich wyjść zwycięsko – to znaczy szybko adaptują się do nowej sytuacji, a na niektórych osobach trauma pozostawia skazę do końca życia. Kryzys może okazać się szansą na przewartościowanie własnego życia, wyciągnięcie wniosków i otrzymanie nowej szansy lub stać się zagrożeniem, gdy zostanie rozwiązany w sposób destrukcyjny dla jednostki.

Ludzkie zachowania zależą od sposobu interpretacji własnych doświadczeń. Czasami może się zdarzyć, że znajdziemy się w takiej sytuacji, że nasza wola i rozum zawiedzie. Trudna sytuacja może być dla osoby znakiem, że przyszedł czas na refleksję nad własnym życiem albo symbolem czegoś na zawsze utraconego. Jedni wykorzystają uciążliwe okoliczności jako zasób kolejnej wiedzy, którą warto wykorzystać, inni natomiast skierują swoją uwagę w destrukcyjnym kierunku. Spostrzeganie własnego położenia może być zależne od wielu czynników. W dzisiejszych czasach jesteśmy wstanie wyjaśnić wiele zachowań, ale czy zawsze jesteśmy w pełni samodzielnie zapanować nad własną wolą związaną z działaniem – ja mam poważne wątpliwości.

Literatura cytowana:

Baumeister, R. F., Heatherton, T. F., Tice, D. M. (2000). Utrata kontroli. Jak i dlaczego tracimy zdolność samoregulacji. Warszawa: Państwowa Agencja rozwiązywania problemów Alkoholowych.

Łukaszewski, W., Marszal- Wisniewska M. (2006). Wytrwałość w działaniu. Wyznaczniki sytuacyjne i osobowościowe. Gdansk: GWP.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Oleś, P. K. (2009). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Pervin, L. A. (2002). Psychologia osobowości. Gdańsk: GWP.

Rathus, S. A. (2004). Psychologia współczesna. Gdańsk: GWP