Fenomen bólu
Doświadczenie bólu
Doświadczenie bólu jest wpisane w egzystencję człowieka, czyli można twierdzić, iż prawie każdy go doświadczył. Pełni on funkcję ostrzegawczą, informacyjną i ochronną. Dzięki niemu otrzymujemy informację o chorobie i chronimy nasze ciało.
Ból jednakże bywa nieuzasadniony i może stanowić jeden z najpoważniejszych problemów zdrowotnych. Jest on subiektywny i nie zawsze prosty do wyjaśnienia. Zdarza się, że człowiek z poważnymi ranami wcale go nie odczuwa, albo osoba zdrowa fizycznie (bez wewnętrznych i zewnętrznych urazów) zaczyna go doświadczać. Zadziwiającym zjawiskiem jest tak zwany ból kończyny fantomowej, czyli usuniętej przez zabieg amputacji. Pacjenci wówczas odczuwają ból w miejscu usuniętej kończyny lub innej części ciała. Ogromna ilość pacjentów uskarża się na ból fantomowy, który może dokuczać nawet do kilku lat.
Proces doświadczania bólu fizycznego
Ból powstaje dzięki chemicznej substancji algogenu, która wyzwalana jest w wyniku uszkodzenia tkanki. Zakończenia nerwowe, tzw. receptory bodźców urazowych reagują na algogeny i przenoszą sygnały o urazie przez rdzeń kręgowy do mózgu, gdzie powstaje ich interpretacja. Duży wpływ na transmisję impulsów bólowych mają substancje neurochemiczne, zwane opiatami endogennymi (endorfiny, enkefaliny). Występują one w mózgu, rdzeniu kręgowym, innych organach i mają działanie przeciwbólowe (spowalniają lub hamują transmisję impulsów).
Endogenne opiaty mogą być uwalniane w reakcji na bodźce stymulujące stres i bodźce elektryczne. Reakcja ta poddaje się warunkowaniu. Przykładowo, gdy połączymy bolesny bodziec z bodźcem neutralnym typu dźwięk, endorfiny później mogą się wydzielać w następstwie dźwięku. Opiaty endogenne są również wydzielane po podaniu placebo.
Badania naukowe wykazały, że nie tylko sama fizjologia ma wpływ na odczuwanie bólu, ale również czynniki psychospołeczne: kultura, doświadczenia, potrzeby emocjonalne i procesy poznawcze.
Fenomen bólu – wpływ czynników psychospołecznych
I. Kultura
Wyniki badań wykazały różnice kulturowe w odbiorze bólu. Przykładowo Włosi i Żydzi wykazują silnie emocjonalną reakcję na ból, Irlandczycy tłumią doświadczenie bólu, w Afryce Wschodniej w leczeniu bólu przewlekłego stosuje się praktykę trepanacji bez użycia środków przeciwbólowych, tzw. doctari.
Dowodem na to, iż ból jest nie tylko funkcją procesów fizjologicznych, ale również przekonań, stanu umysłu i wsparcia społecznego są rytuały wśród wyznawców Hindu w Indiach. W czasie festiwalu ochotnicy noszą kavadi, czyli metalowe struktury ważące do 50 kg, które przebijają i naciągają skórę pleców i brzucha. Noszący kavadi dodatkowo przebijają sobie policzki, języki, skórę na czole. Co ciekawe, na ich twarzach nie zauważa się śladów cierpienia. Są wstanie ekstatycznego transu, któremu towarzyszy subiektywne uczucie spokoju, lekkości, czystości, euforii i zaburzenie orientacji. Mają duże wsparcie społeczne, gdyż rytuał odbywa się w świątecznej, podniosłej atmosferze, pozwalającej odwrócić uwagę od własnego ciała. Prawdopodobnie w tym przypadku stan dysocjacji pełni funkcję znieczulającą.
II. Wcześniejsze doświadczenia
Izolacja emocjonalna od najbliższych osób może być powodem późniejszych samookaleczeń, zauważono to zarówno u zwierząt jak i ludzi. Stwierdza się, że reakcja na ból zmienia się w zależności od poziomu rozwoju. Próg bólu rośnie wraz z wiekiem, ma on związek z rozwojem poznawczym i psychospołecznym.
III. Potrzeby emocjonalne
Znaczący wpływ na doświadczenie bólu mają potrzeby emocjonalne i poziom odczuwanego stresu. Zależność tą zauważa się zwłaszcza w przypadku bólu psychogennego, czyli przewlekłego bólu nie mającego żadnych określonych podstaw fizycznych.
Ból występuje na potrzeby psychiczne pacjenta. Pacjenci z bólem na tle emocjonalnym lub hipochondrycznym wyrażają nadmierną troskę o swoje samopoczucie lub boją się bolesnych objawów. Przekonani są przy tym, że im coś dolega przy braku jakichkolwiek podstaw choroby (Craig, 1989). Osoby doświadczający bólu psychogennego często znajdują się w stanie depresyjnym lub mają inne problemy emocjonalne. Trudno jest jasno określić, czy stany te są przyczyną czy raczej skutkiem odczuwanego bólu.
Dowiedziono, ze istnieje związek pomiędzy codziennym stresem a intensywnością objawów bólowych (Sternbach, 1986). Lęk spowodowany stresem może intensyfikować odczuwany ból (Romano i Turner, 1985). Zjawisko to tłumaczy się tym, że stres emocjonalny zwiększa lęk, co z kolei prowadzi do długotrwałego napięcia mięśni i innych reakcji fizjologicznych, które potęgują ból.
IV. Procesy poznawcze
Odbiór i ocena poznawcza jest niezwykle ważnym elementem modyfikującym ból. Wpływ na odczuwanie bólu mają przede wszystkim poczucie kontroli nad bólem, przewartościowanie poznawcze, umiejętność dodawania otuchy i koncentracja uwagi. Uwaga skupiona na absorbujących czynnościach powoduje mniejsze lub znikome odczuwanie bólu.