Zaburzenia lękowe – informacje ogólne

Aby zrozumieć zaburzenia lękowe warto rozróżnić strach od lęku oraz poznać podstawowe teorie wyjaśniające powstawanie lęku.

Lęk jest jedną z najbardziej powszechnych emocji. Charakteryzuje się wewnętrznym napięciem organizmu i oczekiwaniem na niejasne do określenia zagrożenie. Można powiedzieć, że lęk powstaje w wyniku wyobrażonego sobie zagrożenia, zagrożenie nie istnieje.  W odczuwaniu jest bardzo podobny do emocji strachu, ma z nim wiele wspólnych cech.

Strach jednakże występuje przed bardziej identyfikowalnym przedmiotem/ zdarzeniem i zazwyczaj (chociaż nie zawsze) jest silniejszy od lęku. Można określić, iż na strach składają się trzy elementy: subiektywne odczucie tej emocji, zmiany fizjologiczne oraz zachowania unikowe. Często jest składnikiem motywacji i pełni funkcję ochronną.

Najczęściej ludzie odczuwają strach przed zwierzętami, chorobą lub urazem, wysokością, zamkniętą przestrzenią i negatywną opinią innych ludzi.

Najsilniejszy i najbardziej irracjonalny strach określa się zaburzeniem lękowym lub fobią. Siedem rodzajów zaburzeń lękowych :

• lęk napadowy (napady paniki),

• agorafobia,

• fobia społeczna,

• fobia specyficzna,

• zespół lęku uogólnionego,

• PTSD (zespół stresu pourazowego),

• zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne.

Na lęk składają się cechy, takie jak:

• lęk ma postać procesu, a nie kategorycznego zdarzenia (które się zdarza albo nie);

• charakteryzuje go nadmierna czujność, która prowadzi do zawężonego skupienia uwagi na zagrożeniu i wzmożonej wrażliwości percepcyjnej (czasem zniekształceń percepcji). W wyniku tego procesu zagrażające obiekty stają się większe, ostrzejsze, jaśniejsze;

• lęk może się uwidocznić w reakcji znieruchomienia i wysokiego pobudzenia;

• wstrzymuje on obecne zachowanie i prowadzi do unikania/ ucieczki.

Ludzie różnią się podatnością na lęk. Jest ona determinowana biologicznie (temperamentalnie), przeszłymi doświadczeniami i obecnymi przekonaniami.

Przyczyny powstawania lęku

Istnieją co najmniej trzy drogi powstawania strachu:

1. poprzez procesy uczenia się (w tym warunkowanie);
2. pośrednia droga, poprzez zastępcze ekspozycje (doświadczenia zastępcze, obserwację modela);
3. zwykły przekaz informacji.

Teorie behawioralne

Pierwsze teorie powstawania lęku, potwierdzane badaniami naukowymi, odniosły się do odkrytych przez Pawłowa procesów warunkowania i ich odniesienia do nabywania reakcji emocjonalnych. Ideę tę rozwinęli Watson i Rayner (1920) oraz Jones (1924), a Mowrer przedstawił w artykule „ Lęk w ujęciu teorii bodźca – reakcji” (1939), czyli ideę teorii uczenia się.

Podstawowa idea teorii uczenia się mówi, iż strach jest nabywany przez warunkowanie lub w wyniku innych procesów uczenia się, a nabyte reakcje strachu powodują unikanie. Zachowanie wzbudzone przez strach utrzymuje się, gdyż jest przynajmniej częściowo skuteczne a w następstwie unikania dochodzi do zmniejszenia lęku lub strachu. Powoduje to z kolei wzmocnienie tego zachowania.

Teorię uczenia się rozwinął Albert Bandura. Według niego uczenie się zachodzi również przez obserwację i modelowanie innych osób. Wiele ludzkich zachowań, łącznie z reakcjami emocjonalnymi zostaje nabyte przez doświadczenia zastępcze (Bandura, 1969, 1977). Strach może powstawać dzięki przyswajaniu informacji słownych zapewniających o istnieniu zagrożenia.

Eysenck włączył teorię warunkowania do swojej ogólnej teorii osobowości i jej zastosowań w psychologii zaburzeń psychicznych (Eysenck, Rachman, 1965), zwłaszcza w zakresie wymiarów neurotyzmu (niezrównoważenie emocjonalne) oraz ekstrawersji- introwersji. Stwierdził, iż u introwertyków warunkowanie ( w tym lęku) zachodzi łatwiej.

Gray (1971, 1982, 1987) natomiast rozszerzył te idee pod kątem psychofizjologicznym i podkreślił znaczenie impulsywności. Stwierdził, iż neurotyczność wskazuje na podwyższoną wrażliwość na zdarzenia wzmacniające, a introwersja wskazuje na większą wrażliwość na sygnały kar niż na sygnały nagród. Sygnały kary lub braku nagrody uruchamiają system hamowania behawioralnego (wzrost pobudzenia, nasilenie uwagi i zahamowanie bieżącego zachowania).

Gray uważał, iż strach pośredniczy w wywoływaniu behawioralnych reakcji na bodźce będące zarówno karą jak i brakiem nagrody. Posłużył się pojęciem „sygnał bezpieczeństwa” i stwierdził, iż ma ono działanie jak nagroda i wywołuje zachowanie zbliżania się (jest bezpiecznie) – powstała teoria stała się pomocna w wyjaśnieniu różnych aspektów lęku, zwłaszcza lęku uogólnionego.

Teorie poznawcze

Włączenie pojęć poznawczych do psychologii zaburzeń emocjonalnych pozwoliło lepiej i głębiej zrozumieć zaburzenia lękowe. Silny wpływ na obecne ich rozumienie w kategoriach uczenia się wywarły prace Becka i Emery’ego (1985) oraz Becka i Clarka (1997), Clarka (1986, 1996), Salkovskisa (1985, 1996a) oraz Barlowa (1988).

Podstawowym założeniem poznawczej analizy lęku jest to, że emocje są doświadczane jako rezultat oceniania i sposobu interpretowania zdarzeń. Zdarzenie samo w sobie nie wyzwala emocji, ale nadane temu zdarzeniu znaczenie. Konkretna interpretacja dokonywana przez jednostkę zależy od kontekstu, w jakim zachodzi dane zdarzenie, od przeszłych doświadczeń osoby interpretującej, a nawet od jej nastroju. Nadawanie znaczenia wydarzeniu (czyli ocena tego zdarzenia) wywołuje określone emocje. Oznacza to, że to samo zdarzenie może wywołać różne emocje u różnych osób, a nawet różne emocje u tej samej osoby będącej w różnych okolicznościach.

Źródło:Rachman. S (2005). Zaburzenia lękowe. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.