Stres

Wprowadzenie

Stres jest pojęciem szerokim, wprowadzonym do psychologii i medycyny dopiero w drugiej połowie XX wieku. Uważa się, że człowiek cały czas z nim żyje, niejako jest on wpisany w jego życie. W potocznym języku pojęcie to wyjaśnia się jako zdenerwowanie, sytuacja trudna do zniesienia, „podminowanie”, nieprzyjemne uczucie fizyczne lub psychiczne. W języku bardziej naukowym to stan, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne (strach, lęk, złość, wrogość), a także inne stany emocjonalne wywołujące stres szkodliwy oraz powiązane z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazową formę poziomu aktywacji (Strelau, 1996).

Badania nad stresem zapoczątkował kanadyjski endokrynolog, dr Hans Selye oraz fizjolog Walter Canon – użył on tego pojęcia do opisu reakcji, która może powodować walkę lub ucieczkę. Według niego ma on przygotowywać do wysiłku w celu poradzenia sobie z niebezpieczeństwem. Układ sympatyczny (jedna z części autonomicznego układu nerwowego człowieka, unerwiająca narządy wewnętrzne; inaczej zwany również współczulnym lub pobudzającym) reaguje pobudzeniem i wydziela adrenalinę do krwi. To powoduje szybsze bicie serca, większe wydzielanie cukru do krwi, hamuje ruchy jelit, zwiększa krzepliwość krwi. Organizm w ten sposób przygotowuje się do walki, czyli pełni on funkcję adaptacyjną, przystosowawczą.

Selye rozwinął tą ideę i określił stres jako nieswoistą reakcję organizmu na wszystkie stawiane mu żądania. Organizm człowieka reaguje aktywnością na bodźce pochodzące ze środowiska, zarówno pozytywne jak i negatywne. Podzielił stres na:

• negatywny, nazywany dystresem, który może doprowadzić do niewłaściwych zmian w organizmie;
• pozytywny, nazywany eustresem, który pozwala żyć jednostce zdrowo, doznawać poczucia szczęścia.

Rychard Davidson twierdził, że niewielkie dawki stresu uczą ludzi jak radzić sobie z nim w przyszłości, uodparniają i wzmacniają. Inni badacze stwierdzają, że krótkotrwałe, nerwowe sytuacje pomagają zachować zdrowie i przedłużają życie, właściwy jego rodzaj zwiększa produkcję białek  i umożliwia pracę na pełnych obrotach. Dzięki mechanizmowi samoregeneracji ludzie wyglądają  i czują się młodziej. Mobilizuje on do działania, motywuje, poprawia koncentrację, uwagę i zwiększa wydajność pracy mózgu.

Niespecyficzna reakcja organizmu na szkodliwe stresory zwana jest Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym, który przebiega w trzech kolejnych stadiach:

• reakcja alarmowa, przy której zostają zmobilizowane siły obronne;
• odporność, czyli pełne przystosowanie do stresora;
• stadium wyczerpania na skutek wyczerpania się energii przystosowawczej, gdy stresor jest odpowiednio nasilony i działa odpowiednio przez długi czas.

Obecnie pojęcie stresu psychologicznego nie posiada jednolitej definicji. Pojmuje się go na trzy sposoby:

• jako bodziec, czyli wydarzenia lub sytuacje występujące w otoczeniu (działania ze strony środowiska);
• jako reakcja wewnętrzna, emocjonalna ( czyli to co odczuwa człowiek);
• jako relacja między  czynnikami zewnętrznymi a jednostką ( człowiek w relacji ze środowiskiem).

Współcześnie uważa się, że nie jest on zlokalizowany ani w osobie, ani w otoczeniu, ale dotyczy określonego rodzaju interakcji między nimi. Powoduje zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi pomiędzy możliwościami osoby z jednej strony a wymaganiami stawianymi przez otoczenie z drugiej.

Oznaki stresu

Towarzyszy on nam w całym życiu. Umiarkowany jest potrzebny, aby korzystnie funkcjonować. Nadmierny, długo działający może być przyczyną wielu chorób, zarówno psychicznych jak i somatycznych. Najbardziej powszechne jego negatywne symptomy :

• psychiczne oznaki: apatia, tłumienie uczuć, zapominanie, lęk, napięcie emocjonalne, koszmary senne, nerwowy śmiech, niezadowolenie, poirytowanie, duża skłonność do płaczu, szybkie uleganie przerażeniu, słaba koncentracja;
• fizyczne oznaki: pocenie się, zawroty głowy, rozszerzone źrenice, suchość w gardle, napięty kark i ramiona, szybkie i płytkie oddychanie, mdłości, wilgotne i zimne dłonie, uginające się kolana;
• dolegliwości chorobowe: zakłócenie działania układu pokarmowego, pogłębione dolegliwości związane z menopauzą i zaburzenia płodności, osłabienie układu immunologicznego organizmu – 60-90 % wszystkich chorób zostaje wywołanych stresem (Benson, Corlis, Cowley, 2004).

Przyczyny stresu

1. Ze względu na wpływ zewnętrzny

Zagrożenia, które wywołują stres nazywa się stresorami. Mogą to być czynniki fizyczne (hałas, gorąco, urazy fizyczne), psychiczne (pośpiech, obawa, obciążenie lub niedociążenie zadaniowe) lub społeczne (konflikty, mobbing, odizolowanie, strata bliskich ludzi, niepożądane wizyty). Nasilenie stresu można mierzyć posługując się skalą dr Richarda Rahe’a. Obliczył on jego natężenie wywołanego przez wydarzenia życiowe i przyporządkował każdemu z nich wartość liczbową:

• śmierć współmałżonka 10
• rozwód 8
• separacja małżeńska 7
• odbywanie kary więzienia 7
• śmierć członka bliskiej rodziny 7
• ślub 6
• utrata pracy 6
• odejście na emeryturę 5
• ciąża 5
• kłopoty z życiem seksualnym 4
• zmiana sytuacji zawodowej 4
• zmiana sytuacji finansowej 4
• całkowita zmiana charakteru pracy 4

2. Indywidualne oceny wymogów sytuacyjnych

Według Lazarus’ a, jednego z największych światowych autorytetów w dziedzinie stresu psychologicznego to sam człowiek określa (rozstrzyga) czy sytuacja jest stresowa i jest to subiektywna ocena. Czasami może się zdarzyć się, iż faktycznie zagrażające czynniki nie wywołują stresu u człowieka, i odwrotnie nieistotne mogą u niego wywoływać poważny dyskomfort. Lazarus mówi o ocenie pierwotnej i wtórnej, przebiega ona w dwóch etapach:

• ocena pierwotna- spostrzeganie krzywdy lub straty ważnych dla jednostki obiektów (rzeczy, osób), zagrożenia, wyzwania;
• ocena wtórna- człowiek określa, czy jednostka widzi u siebie możliwość podjęcia działania (ma zasoby), które usunie lub złagodzi jego przyczyny. Ocena wtórna jest punktem wyjścia czy osoba potrafi sobie z nim poradzić, czy też nie.

Podsumowując: po spostrzeżeniu zagrożenia (ocena pierwotna) oceniamy u siebie czy jesteśmy wstanie sobie poradzić z sytuacją – gdy nie widzimy takich możliwości wówczas się stresujemy; natomiast, gdy te możliwości dostrzegamy wówczas stres (lęk) szybko opada. Zauważenie u siebie dużej ilości sposobów (pomysłów) na rozwiązanie problemu to „radzenie sobie ze stresującą sytuacją”. Warto zauważyć, iż stres występuje u każdego. Różnica w radzeniu polega na tym, że u jednych ludzi bardzo szybko poziom stresu opada lub w ogóle nie rośnie do dużego poziomu a u innych odwrotnie.

Ochroną przed stresem według Stevana Hobfolla (2012) mogą być zasoby ludzkie, takie jak:

• przedmioty materialne (mieszkanie, środki transportu);
• warunki (zadawalająca praca, dobre małżeństwo);
• zasoby osobiste (umiejętności, skuteczność);
• zasoby energetyczne (wiedza, pieniądze).

3. Wyuczone sposoby reagowania

Osesek nie ma wykształconej reakcji stresowej. Wraz z wychowaniem, w miarę upływu życia poznaje, czym jest stres. Rozwijają się wówczas w człowieku wewnętrzne przekonania, czasem nieświadomie. Warto zauważyć, iż te przekonania nie zawsze muszą być racjonalne, zwłaszcza, gdy zmienia się kontekst sytuacyjny.

Ludzie mogą sobie z nim radzić sobie w różny sposób:

• koncentracja się na emocjach;
• koncentracja się na unikaniu od problemu – nie rozwiązuje problemu;
• koncentracja się na zadaniu (rozwiązaniu problemu) – uważa się często za najzdrowszy sposób radzenia sobie ze stresem.

4. Indywidualny próg stresu uzależniony od czynników genetycznych i osobowości

Mayer Friedman i Ray Rosenman zaobserwowali u swoich pacjentów dwie grupy osobowości:

• osobowość TYPU A – ludzi tych cechuje ambicja, lubią rywalizować, osiągać sukces za wszelka cenę, sprawować kontrolę na otoczeniem, wyrażają chęć terminowości, braku zwłoki, są negatywnie nastawieni wobec innych, wyładowują frustrację poprzez pracę, wysiłek fizyczny, wyznaczają sobie wysokie cele, charakteryzuje ich szczegółowość. Awans zawodowy jest dla nich ważniejszy od rodziny i przyjaciół. Walczą o zdobycie jak największej liczby celów (często niejasno sprecyzowanych) w jak najkrótszym czasie. U osób tych występuje większe prawdopodobieństwo występowania chorób somatycznych i psychicznych (około 80%);
• osobowość TYPU B – cechuje ludzi niefrasobliwych, spokojnych i opanowanych. Zadowoleni są z własnego losu, mało się denerwują, są cierpliwi i odprężeni. Trudno ich wyprowadzić z równowagi. Małe prawdopodobieństwo występowania chorób somatycznych i psychicznych (do 10%).

Dodatkowo Johan Denollet (1995) wprowadził pojęcie:

• osobowości TYPU D – na ten tym osobowości składa się negatywna emocjonalność i powstrzymywanie się od wyrażania negatywnych emocji i związanych z tymi emocjami zachowań. Ludzie z tym typem osobowości mają tendencje do zamartwiania się, często odczuwają napięcie, są skłonni do obwiniania się, przejawiają pesymizm, niskie poczucie własnej wartości i z reguły nie są zadowoleni z życia. Często nie potrafią nawiązać satysfakcjonujących kontaktów interpersonalnych z innymi ludźmi, częściej od innych korzystają z farmaceutyków i innych środków o charakterze uspokajającym. Typ osobowości D łączony jest ze zwiększonym ryzykiem zachorowania, przede wszystkim na choroby sercowo-naczyniowe. Osoby te są podatne na choroby układu krążenia (chorobą niedokrwienną serca, nadciśnieniem), mają silniejsze objawy PTSD (Pedersen i Denollet, 2004), słabsze efekty leczenia i rehabilitacji ), choroby somatyczne – choroba nowotworowa, wrzodowa, choroby skóry (Juczyński i Ogińska-Bulik, 2004).

Źródło:

Heszen I., Sęk, H. (2010). Zdrowie i stres. W: J. Strelau, D. Doliński (red.), Psychologia akademicka. Podręcznik (t. 2, s. 681-733). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Hobfoll, S. E. (2012). Teoria zachowania zasobów i jej implikacje dla problematyki stresu, zdrowia i odporności. W: E. Bielawska-Batorowicz, B. Dudek (red.). Teoria zachowania zasobów Stevana E. Hobfolla – polskie doświadczenia (s. 17-50). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. (2004). Pomiar predyspozycji osobowościowych sprzyjających etiopatogenezie chorób. W: Kosińska-Dec K., Szewczyk L. (red.). Rozwój, zdrowie, choroba. Aktualne problemy psychosomatyki. Warszawa: Wydawnictwo BEL Studio.

Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. (2012). Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie ze stresem. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych, 71-85.

Pedersen S. S., Denollet J. (2004). Validity of the Type D personality construct in Danish post-MI patients and healthy controls. Journal of Psychosomatic Research, 57(3), 265–272.

Strelau J. (1996). Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem. W: I. Heszen-Niejodek Z. Ratajczak (red.). Człowiek w sytuacji stresu (s. 88-132). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.