Stres jest pojęciem szerokim, wprowadzonym do psychologii i medycyny dopiero w drugiej połowie XX wieku. Uważa się, ze człowiek cały czas żyje ze stresem, niejako jest on wpisany w jego życie. W potocznym języku pojęcie stres wyjaśnia się jako zdenerwowanie, sytuacja trudna do zniesienia, „podminowanie”, nieprzyjemne uczucie fizyczne lub psychiczne. W języku bardziej naukowym to stan, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne (strach, lęk, złość, wrogość), a także inne stany emocjonalne wywołujące stres szkodliwy oraz powiązane z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazową formę poziomu aktywacji (Strelau, 1996).
Badania nad stresem zapoczątkował kanadyjski endokrynolog, dr Hans Selye oraz fizjolog Walter Canon. Ten drugi użył tego pojęcia do opisu reakcji, która może powodować walkę lub ucieczkę. Według niego stres ma przygotowywać do wysiłku w celu poradzenia sobie z niebezpieczeństwem. Układ sympatyczny (jedna z części autonomicznego układu nerwowego człowieka, unerwiająca narządy wewnętrzne; inaczej zwany również współczulnym lub pobudzającym) reaguje pobudzeniem i wydziela adrenalinę do krwi. To powoduje szybsze bicie serca, większe wydzielanie cukru do krwi, hamuje ruchy jelit, zwiększa krzepliwość krwi. Organizm w ten sposób przygotowuje się do walki, czyli stres pełni funkcję adaptacyjną, przystosowawczą. Selye rozwinął ta ideę i określił stres jako nieswoistą reakcję organizmu na wszystkie stawiane mu żądania. Organizm człowieka reaguje aktywnością na bodźce pochodzące ze środowiska, zarówno pozytywne jak i negatywne. Selye podzielił stres na:
Ryszard Davidson twierdzi, że niewielkie dawki stresu uczą ludzi jak radzić sobie ze stresem w przyszłości, uodparniają, wzmacniają. Inni badacze stwierdzają, że krótkotrwałe, nerwowe sytuacje pomagają zachować zdrowie i przedłużają życie, właściwy rodzaj stresu zwiększa produkcję białek i umożliwia pracę na pełnych obrotach. Dzięki mechanizmowi samoregeneracji ludzie wyglądają i czują się młodziej. Stres mobilizuje do działania, motywuje, poprawia koncentrację, uwagę i zwiększa wydajność pracy mózgu.
Niespecyficzna reakcja organizmu na szkodliwe stresory zwana jest Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym, który przebiega w trzech kolejnych stadiach:
Obecnie pojęcie stresu psychologicznego nie posiada jednolitej definicji. Pojmuje się stres na trzy sposoby:
Współcześnie uważa się, ze stres nie jest zlokalizowany ani w osobie, ani w otoczeniu, ale dotyczy określonego rodzaju interakcji między nimi. Stres powoduje zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi pomiędzy możliwościami osoby z jednej strony a wymaganiami stawianymi przez otoczenie z drugiej.
Stresu nie można wyeliminować z życia. Umiarkowany stres jest potrzebny, aby korzystnie funkcjonować. Nadmierny, długo działający stres może być przyczyną wielu chorób, zarówno psychicznych jak i somatycznych. Najbardziej powszechne symptomy negatywnego stresu to:
Przyczyny stresu można podzielić:
2. Ze względu na wpływ zewnętrzny
Zagrożenia, które wywołują stres nazywa się stresorami. Mogą to być czynniki fizyczne (hałas, gorąco, urazy fizyczne), psychiczne (pośpiech, obawa, obciążenie lub niedociążenie zadaniowe) lub społeczne (konflikty, mobbing, odizolowanie, strata bliskich ludzi, niepożądane wizyty). Nasilenie stresu można mierzyć posługując się skalą dr Richarda Rahe’a. Obliczył on natężenie stresu wywołanego przez wydarzenia życiowe i przyporządkował każdemu z nich wartość liczbową:
2. Indywidualne oceny wymogów sytuacyjnych
Według Lazarus’ a, jednego z największych światowych autorytetów w dziedzinie stresu psychologicznego to sam człowiek określa (rozstrzyga) czy sytuacja jest stresowa – jest to subiektywna ocena osoby czy sytuacja jest stresująca czy nie i ocena ta wcale nie musi być obiektywna. Czasami może się zdarzyć się, iż faktycznie zagrażające czynniki nie wywołują stresu u człowieka, i odwrotnie nie istotne dla losów człowieka czynniki mogą u niego wywoływać poważny dyskomfort. Lazarus mówi o ocenie pierwotnej i wtórnej (czyli spostrzeganie bodźca czy zagrożenia oceniamy w dwóch etapach):
Sumując: po spostrzeżeniu zagrożenia (ocena pierwotna) oceniamy u siebie czy jesteśmy wstanie sobie poradzić z sytuacją – gdy nie widzimy takich możliwości wówczas się stresujemy; natomiast, gdy te możliwości dostrzegamy wówczas stres (lęk) szybko opada. Dostrzeganie u siebie dużej ilości sposobów na poradzenie sobie to radzenie sobie ze stresem. Im więcej pomysłów (czyli umiejętności) na rozwiązanie problemu tym lepsze radzenie sobie ze stresem. Warto zauważyć, iż wszyscy się stresujemy. Różnica w radzeniu sobie ze stresem polega na tym, że u jednych ludzi bardzo szybko ten stres opada lub w ogóle nie rośnie do dużego poziomu a u innych odwrotnie.
Obroną przed stresem ( nie znaczy to, że dają szczęście, ale tylko chronią przed stresem) według Stevana Hobfolla mogą być zasoby ludzkie, takie jak:
3. Wyuczone sposoby reagowania
Stres jest wyuczonym sposobem reagowania. Osesek nie ma wykształconej reakcji stresowej. Wraz z wychowaniem, w miarę upływu życia poznaje, czym jest stres. Rozwijają się wówczas w człowieku wewnętrzne przekonania, czasem nieświadomie. Te przekonania nie zawsze muszą być racjonalne.
Ludzie mogą radzić sobie ze stresem w różny sposób:
4. Indywidualny próg stresu uzależniony od czynników genetycznych (predyspozycji do stresu) i osobowości.
Mayer Friedman i Ray Rosenman zaobserwowali u swoich pacjentów dwie grupy osobowości: