W psychologii wymienia się kilka podstawowych emocji, według Paula Ekmana- wybitnego psychologa, są to: radość, strach, złość, smutek, radość, wstręt i zaskoczenie (chociaż przy tej ostatniej emocji jest dużo kontrowersji i niektórzy psychologowie uważają, iż zaskoczenie nie jest emocją). Pozostałe emocje są połączeniem emocji podstawowych.
Wyobraźmy sobie, iż nie odczuwamy przykrej emocji lęku oraz następstwa takiej sytuacji. Nie boimy się włożyć ręki do ognia, decydujemy się przejść przez ulicę nie zwracając uwagi na przejeżdżające samochody czy wkładamy rękę do akwarium z drapieżnymi piraniami. Na podstawie tych przykładów łatwo zauważyć, iż lęk pełni funkcję ostrzegawczą przed zagrożeniem. Złość odczuwamy wówczas, gdy staje coś nam na przeszkodzie do osiągnięcia celu. Wstręt może chronić ludzi przed spożyciem trujących substancji, radość służy naszemu dobremu samopoczuciu, zdrowiu (nawet wymuszony, bez powodu śmiech jest bardzo zdrowy), kreatywności, dobrym relacjom społecznym, pokonywaniu trudności. Smutek natomiast odbiera nam energię, być może po to, abyśmy mogli się wyciszyć, zastanowić, skoncentrować na własnych sprawach lub odpocząć.
Patrząc od strony ewolucyjnej emocje służyły przetrwaniu człowieka. Odczuwanie emocji powoduje zmiany substancji chemicznych w organizmie: na przykład przy złości wydziela się adrenalina (hormon strachu, walki i ucieczki), przy lęku kortyzol (hormon stresu), przy radości dopamina. Każda z tych substancji spełnia określone funkcje – adrenalina powoduje wzrost siły, kortyzol ma działanie przeciwzapalne, zwiększa stężenie glukozy (przy nadmiernej ilości powoduje zmęczenie, obniża odporność, wywołuje problemy ze snem, przemęczenie); dopamina, między innymi, jest przekaźnikiem przyjemności.
W podsumowaniu można powiedzieć, iż bez odczuwania emocji człowiek jest nie w pełni sprawny. Istnieje zaburzenie nazwane aleksytymią ( Peter Sifneos, 1970), charakteryzujące się brakiem dostępu do własnych procesów emocjonalnych. Syndrom ten obejmuje cztery cechy: niezdolność nazywania emocji; nieumiejętność dopasowania fizjologicznego pobudzenia do konkretnej emocji – emocje nie informują aleksytymika o jego własnym stanie; ubóstwo wyobrażeniowe i fantazjowania; operacyjny styl myślenia, który polega na długim opisywaniu szczegółów wydarzenia.