Badania wykazały, że system poznawczy (myślenie, rozumowanie, uwaga, pamięć, spostrzeganie) człowieka cechuje ekonomiczność (Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2006). Człowiek nie jest w stanie przetworzyć wszystkich docierających do niego informacji a jego umysł ma ograniczoną pojemność (Dunkan i Humphreys, 1989; za: Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2006) . W wyniku tego ludzkie poznanie wyróżnia się stosowaniem uproszczonych narzędzi poznania rzeczywistości. Ludzki umysł jest konstruktem, który składa się z poznawczej reprezentacji świata – w zależności od doświadczeń poznawczych jednostka posiada własną reprezentację siebie, ludzi i świata. Zgodnie z poznawczą koncepcją terapii, doświadczenia indywidualne jednostki mają wpływ na jej myślenie, uczucia, fizjologię i działania (Clark i Reinecke, 2005).
Nęcka, Orzechowski i Szymura (2006, s. 641) definiują myślenie jako „proces łączenia elementów poznawczej reprezentacji świata (obrazów, pojęć lub sądów) w dłuższe ciągi; tak utworzony ciąg zastępuje realne, obserwowalne zachowanie w rzeczywistym świecie fizycznym lub społecznym, uwalniając nas od konieczności ponoszenia natychmiastowych skutków własnych działań”. Proces myślenia ma charakter różnorodny, uzależniony jest od stopnia rozwoju człowieka i wiąże się z innymi rodzajami procesów psychicznych. Główne aktywności myślowe tworzą procesy świadome o charakterze logicznym i uporządkowanym. Myślenie może mieć również charakter nieświadomy, który cechuje w dużym stopniu intuicyjność, mniejsze uporządkowanie, niskowysiłkowość, a bywa, że i brak logiczności. Rozumowanie świadome i nieświadome mogą się wzajemnie na siebie nakładać i modyfikować (Maruszewski, 2011). Według Bargha i Fergusona (2000; za: Piotrowski i Żemojtel- Piotrowska, 2008, s. 261), w życiu codziennym ludzi przeważają procesy automatyczne. Bez świadomej kontroli mogą przebiegać interakcje społeczne, sądy o innych, kategoryzowanie grupowe, ocenianie, a nawet działanie „wewnętrznych reprezentacji celu”.
Rozumowanie indukcyjne, w ujęciu szerokim, przebiega od szczegółu do ogółu. Na podstawie zbioru zdarzeń, spostrzeżeń lub informacji wyprowadza się ogólny wniosek, sąd na temat jakiegoś zjawiska w rzeczywistości. Wnioskowanie takie wykorzystuje się zarówno w nauce, jak i w życiu codziennym. Reguła ta może być jednak zawodna, ponieważ nie zawsze istnieje możliwość wyciągnięcia wniosku ze wszystkich istniejących egzemplarzy, na podstawie których tenże się wyciąga. W rozumowaniu tym, ideałem jest dojście do konkluzji ze wszystkich możliwych zdarzeń. Jednak nie każde zdarzenie musi być dokładnie takie samo i zależne może być od kontekstu (Maruszewski, 2011). Badania wykazują, że wpływ na wnioskowanie indukcyjne może mieć kontekst kulturowy (Ji, Su i Nisbett, 2001; za: Maruszewski, 2011). Wydaje się, że rozumowanie to cechuje znaczna siła indukcyjna dla subiektywnej pewności, gdy przy małej ilości przesłanek prawdopodobieństwo jest niewielkie (Maruszewski, 2011).
Maruszewski (2011) podaje przykłady błędnego wnioskowania na podstawie rozumowania indukcyjnego w życiu codziennym. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy ludzie wnioskują na podstawie małej liczby zdarzeń. Ktoś może konkludować, że skoro doświadczył przemocy ze strony dwóch mężczyzn, podobnej agresji może doświadczyć ze strony wszystkich innych. Wynika z tego, że rozumowanie indukcyjne może być jedną z przyczyn przesadnego uogólniania. Nadmierne uogólnianie wchodzi w skład zniekształceń poznawczych stosowanych przez ludzi depresyjnych i lękowych ( Beck, 2005).
W latach siedemdziesiątych XX wieku, Amos Tversky i Daniel Kahneman (1973, 1974) przeprowadzili szereg badań dotyczących ludzkiego wnioskowania w różnych kontekstach sytuacyjnych. Badania wykazały, że ludzie w sytuacji niepewności posługują się intuicyjnymi, uproszczonymi i błędnymi regułami myślenia – heurystykami. Wynikać może z tego, że skoro ludzie w swoim wnioskowaniu posługują się heurystykami i ich myślenie nie zawsze jest słuszne, to może ono prowadzić do niepotrzebnych lęków, zmartwień i problemów. Jak stwierdza Beck (1967; za: Czabała, 2006; Rakowska, 2005; Padesky, Greenberger, 2004; Reinecke i Clark; Beck, 2005), problemy psychiczne mogą być efektem zniekształceń poznawczych, wśród których wymienia się przede wszystkim: wnioskowanie nie poparte wystarczającymi dowodami, oparte na pojedynczym wydarzeniu lub argumencie, nadmierna generalizacja, wyolbrzymianie lub pomniejszanie znaczenia zdarzeń, przypisywanie sobie sprawczości bez uzasadnienia oraz dychotomiczne myślenie (tzw. „czarno-białe” myślenie, czyli albo coś jest czarne albo białe i nie pośrednich wersji).
W niniejszej pracy proponuje się w ramach autoterapii, utworzenie listy pytań, które warto sobie zadawać w przypadku złego samopoczucia lub przeciążenia problemami. Poniżej wymieniono przykłady heurystyk oraz pomocnych pytań ułożonych na ich podstawie.
Heurystyka dostępności zakłada, że zdarzenia dostępne poznawczo, są oceniane jako bardziej prawdopodobne lub częściej występujące. „ (…) Podłożem tej heurystyki jest niewielka odległość skojarzeniowa pomiędzy różnymi zdarzeniami” (Tversky i Kahneman, 1973; za: Maruszewski, 2011, s. 392-393). Pytania autoterapeutyczne, według tej heurystyki, mogą mieć następującą treść: Czy moja myśl dotycząca tego problemu jest sformułowana na podstawie wystarczająco dużej ilości dowodów? Czy moja myśl dotycząca tego problemu nie jest wywnioskowana na podstawie pojedynczej informacji ze środków masowego przekazu?
Kolejną wybraną heurystyką jest „wgląd wsteczny”, który zakłada, „(…) że ludzie przeceniają możliwość wystąpienia pewnych zdarzeń, kiedy wiadomo, że te zdarzenia już nastąpiły” (Fischhoff, 1975, 1976, 1985; za: Maruszewski, 2011, s. 395). Inaczej mówiąc, ludzie mogą mieć złudzenie, że przewidzieli dane zdarzenie wcześniej. Według Maruszewskiego (2011) zjawisko „wglądu wstecznego” może mieć konsekwencje w funkcjonowaniu psychicznym człowieka. Ze względu na wrażenie trafności przewidywania, bezpośrednio po takim myśleniu, może się podnieść samoocena jednostki. Natomiast, gdy zdarzenie pociąga za sobą negatywne konsekwencje, może być przyczyną samoobwiniania jednostki: „skoro wiedziałem, że tak się stanie to dlaczego temu nie zapobiegłem?”. W kontekście tej heurystyki propozycja pytań terapeutycznych jest następująca: Czy jest dowiedzione, że człowiek zawsze jest w stanie przewidzieć trafnie następstwa zdarzeń ? Czy mamy moc przewidywania przyszłości?
Heurystyka symulacji „polega na tym, że ludzie wyobrażają sobie scenariusze rozwoju pewnej sytuacji i na tej podstawie mogą podejmować rozmaite działania, (…) przygotowywać się mentalnie na różne ewentualności. Zwiększa to dostępność rozmaitych informacji, a także może prowadzić do wzrostu zaufania do własnych sądów czy decyzji podejmowanych na ich podstawie” (Tversky i Kahneman, 1985; za: Maruszewski, 2011, s. 396). Wynikać może z tego, że ludzie mogą zadawać sobie pytania typu: Co by było gdyby ją ktoś napadł o tak późnej porze? Co by było, gdybym podeszła do tej barierki, a ona by się złamała? Tego typu myśli mogą budzić w człowieku odczucia lękowe i inne przykre emocje. Bywa, iż emocje te pełnią funkcję adaptacyjną w sensie zapobiegawczym, jednak w nadmiarze stają się przyczyną pesymistycznego funkcjonowania. Według Seligmana (1995) pesymistyczny styl wyjaśniania pogłębia bezradność i ma niekorzystny wpływ na zdrowie i umiejętności zaradcze ludzi. W związku z tym, sformułowano pytania: Czy moje wyobrażenia, świadczą o realnym zagrożeniu? Czy istnieje inna interpretacja tego zdarzenia?
Ostatni przykład skróconego wnioskowania w niniejszej pracy dotyczy heurystyki zakotwiczenia, która „(…) polega na tym, że ludzie zmieniają swoje oszacowania nieznanych wartości zależnie od tego, jakie podano im wartości wyjściowe” (Maruszewski, 2011, s. 394). Jest ona często używana w negocjacjach i podczas wywierania wpływu na innych (Bazerman i Neale, 1997; za: Maruszewski, 2011). Wydaje się, że warto o niej pamiętać przy podejmowaniu różnych decyzji i ocenach wartości. Jej znajomość może być ważna ze względu na poprawę ogólnego funkcjonowania i zadowolenia w życia. Następstwa posługiwania się nią mogą być przyczyną frustracji, poczucia niższości i innych nieprzyjemnych emocji, na przykład po fakcie dokonanego zakupu. Pomocne może być stosowanie zasady o treści: przy wszelkich ważnych dla mnie negocjacjach, zawsze odniosę się do najbardziej prawdopodobnych informacji opartych na bieżących faktach.
Oprócz rozumowania indukcyjnego, w psychologii poznawczej wymienia się rozumowanie dedukcyjne, autystyczne, ukierunkowane, produktywne, reproduktywne, krytyczne. Każde z nich spełnia wiele ważnych funkcji w życiu człowieka (Maruszewski, 2011; Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2006). Może jednak się zdarzyć, że staje się ono zawodne, a nawet destrukcyjne. Jednym ze sposobów rozwiązania takiego problemu może być zastosowanie wiedzy poznawczej.
Literatura cytowana:
Beck, J. S. (2005). Terapia poznawcza. Podstawy i zagadnienia szczegółowe (tłum. M. Cierpisz). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Czabała, J. C. (2006). Czynniki leczące w psychoterapii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Haidt, J. (2007). Szczęście. Od mądrości starożytnych po koncepcje współczesne (tłum. A. Nowak). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lazarus, R. (2002). Ocena poznawcza, w: Ekman, P. i Davidson, R. J. (red.), Natura emocji. Podstawowe zagadnienia (s. 183- 190). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Maruszewski, T. (2011). Psychologia poznania. Umysł i świat. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Nęcka, E., Orzechowski, J. i Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Padewski, A. i Greenberger, D. (2004). Umysł ponad nastrojem (tłum. M. Słota). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Rakowska, J. (2005). Terapia behawioralno- poznawcza. W: L. Grzesiuk (red.). Psychoterapia. Teoria (s. 133- 174). Warszawa: Wydawnictwo Psychologii i Kultury
ENETEIA.
Renecke, M. A. i Clark, D. A. (red.). (2005). Psychoterapia poznawcza (tłum. O. Kubińska, W. Kubiński i J. Giczela). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Seligman, M. (1995). Optymizmu można się nauczyć (tłum. A. Jankowski). Poznań: Wydawnictwo Media Rodzina.
Tversky, A. i Kahneman, D. (1973). Availability: a heuristic for judging frequency and probability. Cognitive Psychology, 5, 207-232.
Tversky, A. i Kahneman, D. (1974). Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. Science, 185, 1124-1130.
Wojciszke, B. (2006). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe: „Scholar”.